Đức Phanxicô trong buổi tiếp kiến chung ngày thứ tư 24 tháng 1-2024
Trong thông điệp nhân Ngày Truyền thông Thế giới lần thứ 58, Đức Phanxicô suy nghĩ về những cơ hội và rủi ro của trí tuệ nhân tạo và các công nghệ mới đang “làm thay đổi thông tin một cách triệt để”. Một suy nghĩ dành cho tất cả các ký giả chiến trường: “Việc sử dụng trí tuệ nhân tạo không làm mất đi vai trò của báo chí trên thực địa. Chỉ khi tận mắt chạm vào nỗi đau, chúng ta mới hiểu được sự phi lý của chiến tranh.”
vaticannews.va, Salvatore Cernuzio, Vatican, 2024-01-24
Tin giả, phòng phản âm, học tự động, mạng xã hội. Công cụ mới, kênh mới, cơ hội mới nhưng đồng thời cũng có những căn bệnh và cạm bẫy mới, đặc biệt lãnh vực truyền thông có nguy cơ trở thành đối tượng của “ô nhiễm nhận thức”, có nghĩa là thay đổi thực tế thông qua những câu chuyện, những tin nhắn sai sự thật, những bức ảnh giả (ngay cả giáo hoàng cũng bị), hoặc việc hủy bỏ vai trò quý giá của các phóng viên tại hiện trường, đặc biệt là ở chiến tuyến. Trong Thông điệp Ngày Truyền thông Thế giới lần thứ 58 về chủ đề Trí tuệ nhân tạo và trí tuệ của trái tim, Đức Phanxicô nói về sự giao tiếp trọn vẹn của con người. Trong tài liệu được ký tại đền thờ Thánh Gioan Lateran ngày 24 tháng 1, ngày lễ Thánh Phanxicô Salê bổn mạng các nhà báo, Đức Phanxicô vừa ngưỡng mộ vừa quan tâm trước sự phát triển của các hệ thống đang “thay đổi hoàn toàn thông tin và truyền thông và một số cơ sở trong việc chung sống dân sự”.
Đây là một thay đổi liên quan đến tất cả mọi người, không chỉ của các chuyên gia.
Tầm quan trọng của các ký giả
Suy nghĩ của Đức Phanxicô đặc biệt về thế giới báo chí, việc đưa tin chiến tranh và về “cuộc chiến song song” qua các chiến dịch xuyên tạc thông tin. Ngài viết: “Có bao nhiêu phóng viên bị thương hoặc chết trên chiến trường để cho chúng ta thấy những gì họ đã thấy, chỉ khi chạm vào nỗi đau khổ của trẻ em, của người dân, chúng ta mới có thể hiểu được sự phi lý của chiến tranh”.
Việc sử dụng trí tuệ nhân tạo có thể đóng góp tích cực trong lĩnh vực truyền thông, nó không hủy bỏ vai trò của báo chí trong lãnh vực này nhưng ngược lại, nó còn hỗ trợ thêm; liệu nó có nâng cao được tính chuyên nghiệp trong việc giao tiếp để mỗi người khi giao tiếp phải có trách nhiệm hay không; nó trả lại cho con người vai trò chủ thể, với khả năng phản biện của chính sự giao tiếp.
Xin đừng cứng rắn chống lại với cái mới, nhưng vẫn nhạy cảm với những gì có tính hủy diệt và không phải con người
Đối diện với sự lan rộng nhanh chóng của “những phát minh tuyệt vời” vốn khơi dậy “sự sợ hãi dao động giữa nhiệt tình và mất phương hướng”, ngài mời gọi chúng ta tự hỏi: “Làm thế nào chúng ta có thể vẫn là con người trọn vẹn và hướng sự thay đổi văn hóa đang diễn ra theo hướng tốt đẹp hơn không?” .
Trong khi chờ đợi, “tốt nhất là nên dọn dẹp đừng để những bài đọc thảm khốc, những tác động làm tê liệt của chúng”; như thần học gia Romano Guardini đã nói, “xin đừng cứng rắn chống lại ‘cái mới’ trong nỗ lực bảo tồn một thế giới tươi đẹp bị kết án sẽ biến mất”. Tuy nhiên chúng ta phải luôn “nhạy cảm với những gì có tính hủy diệt và không phải nhân văn”. Nghĩa là, chúng ta phải bắt đầu từ trái tim “trong thời đại có nguy cơ giàu công nghệ và nghèo nhân văn”. Một lần nữa Đức Phanxicô khẳng định, chúng ta cần sự khôn ngoan và chúng ta không thể mong chờ điều này từ máy móc.
Vấn đề không phải là yêu cầu máy móc giống con người. Đúng hơn, đó là vấn đề đánh thức con người khỏi trạng thái thôi miên mà họ rơi vào do mê quyền năng, nghĩ rằng mình là một chủ thể hoàn toàn tự trị và tự quy chiếu, tách biệt khỏi mọi ràng buộc xã hội và quên mất bản chất tạo vật của mình.
Sự nguy hiểm của tin giả
Thực ra, cám dỗ của con người muốn “trở nên giống Thiên Chúa mà không có Thiên Chúa” là một cám dỗ cổ xưa. Và “mọi mở rộng kỹ thuật đều có thể là một công cụ phục vụ yêu thương hoặc thù nghịch”. Đức Phanxicô nhấn mạnh: “Các hệ thống trí tuệ nhân tạo có thể góp phần vào quá trình giải phóng khỏi tình trạng thiếu hiểu biết và tạo điều kiện thuận lợi cho việc trao đổi thông tin giữa các dân tộc và các thế hệ khác nhau. Tuy nhiên, chúng cũng có thể là công cụ làm “ô nhiễm nhận thức”, có nghĩa là thay đổi thực tế qua những câu chuyện, những tin nhắn sai sự thật, những bức ảnh giả (tôi cũng có lúc là nạn nhân), hoặc tin nhắn dùng giọng nói của một người nói những điều mà người đó chưa bao giờ nói. Sự mô phỏng cơ bản trở nên sai lầm khi nó bóp méo mối quan hệ với người khác và thực tế.”
Trí tuệ nhân tạo: con người có thể chọn không phụ thuộc vào nó
Cơ hội và rủi ro của mạng xã hội
Sau đó, ngài tập trung vào mạng xã hội, đây cũng là “những công cụ nếu rơi vào tay kẻ xấu có thể mở ra những tình huống tiêu cực”. Đức Phanxicô lưu ý: “Giống như mọi thứ xuất phát từ trí óc và bàn tay con người, các thuật toán không trung lập. Chúng ta nên phòng ngừa, đề xuất các mô hình quy định về đạo đức. Cộng đồng quốc tế một lần nữa kêu gọi xây dựng một hiệp ước quốc tế mang tính ràng buộc, quy định việc phát triển và sử dụng trí tuệ nhân tạo dưới nhiều hình thức.”
Những khả năng tốt đẹp to lớn đi kèm với nguy cơ biến mọi thứ thành trừu tượng, làm con người trở thành dữ liệu, suy nghĩ thành sơ đồ, kinh nghiệm thành trường hợp, điều tốt thành lợi dụng, nhưng cuối cùng chúng ta phủ nhận tính độc đáo và cuộc sống của con người, hòa tính cụ thể của thực tế vào một loạt dữ liệu thống kê.
Ngài nói thêm: “Cuộc cách mạng kỹ thuật số có thể làm cho chúng ta tự do hơn, tuy nhiên không thể chấp nhận được việc sử dụng trí tuệ nhân tạo dẫn đến suy nghĩ ẩn danh, đến việc tập hợp các dữ liệu không được xác nhận, đến sự vô trách nhiệm của biên tập tập thể. Việc thể hiện hiện thực trong dữ liệu lớn có nguy cơ làm tổn hại đến tính nhân văn của chúng ta.”
Những câu hỏi quan trọng
Do đó có một loạt câu hỏi để suy ngẫm về hiện tại và tương lai, những điểm trọng tâm của toàn bộ Thông Điệp:
Làm thế nào chúng ta có thể bảo vệ tính chuyên nghiệp và phẩm giá của người lao động trong lãnh vực truyền thông và thông tin, cùng với quyền lợi của người dùng trên toàn thế giới? Làm thế nào để đảm bảo khả năng tương tác của các nền tảng? Làm cách nào có thể đảm bảo các công ty phát triển nền tảng kỹ thuật số đảm nhận trách nhiệm của họ với những gì họ phổ biến và thu lợi nhuận từ đó, tương tự như những công ty xuất bản phương tiện truyền thông truyền thống? Làm cách nào chúng ta có thể làm minh bạch hơn các tiêu chuẩn ngầm trong các thuật toán lập danh sách và xóa danh sách, cũng như các công cụ tìm kiếm có khả năng đề cao hoặc xóa bỏ con người và ý kiến, các lịch sử và các văn hóa?
Đức Phanxicô cảnh báo hậu quả của trí tuệ nhân tạo trên hòa bình
Một lần nữa Đức Phanxicô hỏi:
Làm thế nào để đảm bảo tính minh bạch của quá trình thông tin? Làm thế nào để làm rõ quyền tác giả của các bài viết và đi tìm nguồn gốc, ngăn chặn nguy cơ ẩn danh? Làm cách nào để làm rõ liệu một hình ảnh hoặc video mô tả hay mô phỏng một sự kiện hay không? Làm thế nào tránh việc giảm bớt các nguồn tin xuống chỉ còn một, thành một ý nghĩ duy nhất được xây dựng theo thuật toán? Và làm thế nào chúng ta có thể thúc đẩy một môi trường phù hợp để bảo tồn chủ nghĩa đa nguyên và thể hiện sự phức tạp của thực tế? Làm thế nào chúng ta có thể làm cho công cụ mạnh mẽ, đắt tiền và cực kỳ tốn nhiều năng lượng này trở nên bền vững? Làm thế nào chúng ta có thể làm cho nó có thể tiếp cận được với các nước đang phát triển?
Chế độ nô lệ mới và cuộc chinh phục tự do
Đức Phanxicô nhấn mạnh: “Từ câu trả lời cho những câu hỏi này, chúng ta sẽ hiểu liệu trí tuệ nhân tạo cuối cùng sẽ xây dựng các đẳng cấp mới dựa trên lãnh vực thông tin, tạo ra các hình thức khai thác và bất bình đẳng mới hay không, liệu nó sẽ mang lại nhiều bình đẳng hơn hay không, thúc đẩy các chính sách đúng đắn, thông tin và nhận thức tốt hơn về sự trôi qua của thời đại hay không.”
Một mặt, bóng ma của một chế độ nô lệ mới hiện ra, mặt khác là cuộc chinh phục tự do; một mặt khả năng một số ít ảnh hưởng đến suy nghĩ của mọi người, mặt khác khả năng mọi người đều tham gia vào việc xây dựng tư tưởng.
Câu trả lời không được viết ra, nó phụ thuộc vào chúng ta: “Việc trở thành thức ăn cho thuật toán hay nuôi dưỡng trái tim mình bằng tự do là tùy thuộc vào con người.”
Giuse Nguyễn Tùng Lâm dịch
Đức Phanxicô, phẩm giá của con người và hạn chế của thuật toán
