Thời gian lớn hơn không gian. Ngoại giao của Tòa Thánh và “bài học Việt Nam”
fides.org, Victor Gaetan, 2023-10-24
Trong thập kỷ 1965-1975, có từ 790.000 đến 1,14 triệu dân thường và quân nhân Việt Nam thiệt mạng vì chiến tranh, quân đội Mỹ có hơn 58.000 thương vong. Từ năm 1963 đến 1973, Mỹ đã thả khoảng 4 triệu tấn bom mìn có sức tàn phá khủng khiếp, thả bom napalm xuống các vùng nông thôn miền Nam Việt Nam, 2 triệu tấn ở Lào, và nửa triệu tấn ở Campuchia, 32.357 tấn bom napalm đã được sử dụng để chống lại Triều Tiên trong ba năm và 16.500 tấn được thả xuống Nhật Bản vào năm 1945.
Mối quan hệ giữa Tòa thánh và Việt Nam là một ví dụ tuyệt vời về một trong bốn nguyên tắc chỉ đạo của Đức Phanxicô để xây dựng hòa bình: Thời gian lớn hơn không gian (Evangelii Gaudium đoạn 222-223; Lumen Fidei no. 57; Laudato Si, đoạn 178; Amoris Laetitia, đoạn. 3, 261).
Thoạt nhìn, quy tắc dựa vào kinh nghiệm có vẻ mơ hồ. Tuy nhiên, khi chúng tôi suy ngẫm về tiến trình dần dần được Tòa Thánh thực hiện nhằm xây dựng sự tin tưởng với chính quyền Hà Nội, chúng tôi thấy lời khuyên này phù hợp và hữu ích như thế nào. Đó là cách các nhà ngoại giao Vatican đã dùng trong nhiều thế kỷ, nhưng Đức Phanxicô trình bày vấn đề này theo cách mà các quốc gia, các nhà truyền giáo và giáo dân có thể được hưởng lợi từ dó.
Khi nói đến Việt Nam, sự tương phản giữa các mục tiêu của Tòa thánh và chính trị quyền lực thế tục lộ ra. Rôma tiến gần đến Hà Nội, Washington D.C. nỗ lực đưa Việt Nam vào quỹ đạo của họ, chủ yếu qua việc bán vũ khí và một “quan hệ đối tác chiến lược” mới. Dòng thời gian có thể giống nhau, nhưng mục tiêu không thể khác hơn.
Tác động tích cực
Ngày 27 tháng 7, Đức Phanxicô đã gặp Chủ tịch Võ Văn Thưởng tại dinh tông tòa, lần đầu tiên kể từ năm 1975, Việt Nam và Tòa Thánh đã ký một thỏa thuận mang tính lịch sử cho phép một đại diện của giáo hoàng đến ở đất nước này.
Đức Phanxicô tiếp phái đoàn Việt Nam do chủ tịch Võ Văn Thưởng dẫn đầu ngày 27 tháng 7 tại Vatican
Tác động tích cực có hiệu quả ngay lập tức: Chủ tịch Võ Văn Thưởng có chuyến đi đầu tiên đến trụ sở các giám mục công giáo ngày 7 tháng 8 tại Thành phố Hồ Chí Minh, cám ơn hàng giáo sĩ về công việc từ thiện, công việc phòng chống đại dịch và truyền bá thông điệp nhân đạo của Giáo hội. Các cơ quan truyền thông địa phương đưa tin cho biết ông sẽ xem xét để cho phép Giáo hội điều hành các cơ sở giáo dục ngoài các chương trình giữ trẻ hiện do người công giáo điều hành.
Chủ tịch Võ Văn Thưởng thăm các giám mục Việt Nam tại thành phố Hồ Chí Minh.
Dù một số linh mục Việt Nam trên khắp thế giới tỏ ra hoài nghi về những cải thiện đáng kể sẽ đạt được từ thỏa thuận này – đặc biệt ở cấp địa phương và ở khu vực nông thôn, nơi giáo dân thường bị quấy rối và các quan chức cộng sản từ chối cấp giấy phép xây nhà thờ – Vatican có một kênh trực tiếp để đối thoại với chính phủ.
Thỏa thuận Rôma-Hà Nội là thành quả của nhiều thập kỷ ngoại giao kín đáo và kiên trì.
Dòng thời gian thiết lập tin tưởng
Sau khi Quân đội Nhân dân lên nắm quyền ở Sàigòn và thống nhất đất nước năm 1975, không có linh mục nào được chịu chức từ năm 1976 đến năm 1990, nhưng chủ nghĩa vô thần không thể loại bỏ đức tin của hàng triệu người công giáo mộ đạo. Năm 1989, Đức Gioan-Phaolô II đã cử hồng y Roger Etchegaray, chủ tịch Hội đồng Giáo hoàng về Công lý và Hòa bình, đến thăm Hà Nội và thiết lập các tiêu chuẩn hợp tác với chính phủ.
Dần dần, các nhóm giáo hội địa phương xuất hiện trở lại. Năm 1992, Dòng Con Đức Mẹ Vô Nhiễm thành lập một trạm y tế nhỏ tại nhà mẹ của họ; họ đã mở rộng khi nhà nước trả lại cho họ tu viện mà họ đã bị tịch thu. Trong mười bốn năm tiếp theo, các phái đoàn Vatican đã đến thăm Việt Nam mười hai lần.
Khi Thứ trưởng Ngoại giao phụ trách Quan hệ với các Quốc gia Pietro Parolin dẫn đầu một phái đoàn đến Việt Nam năm 2004, lần đầu tiên sau gần 30 năm, phái đoàn được phép đến thăm giáo phận Xuân Lộc là giáo phận lớn nhất Việt Nam có hơn 30% dân số là người công giáo. Sau nhiều năm thảo luận, các chuyến thăm trước đó và nhất là trên thực tế, các cộng đồng công giáo Việt Nam tôn trọng luật pháp, đủ thuyết phục chính phủ rằng người công giáo không phải là một lực lượng gây bất ổn.
Ngược lại, như hồng y Parolin nói với các nhà báo địa phương vào thời điểm đó, Giáo hội “chỉ yêu cầu được tự do thực hiện sứ mệnh của mình, phục vụ đất nước và người dân”. Một năm sau, chính phủ phê chuẩn sắc lệnh mới về tôn giáo, cho phép Giáo hội thực hiện các hoạt động từ thiện. Họ cũng chấp nhận cho chủng viện Hà Nội mở rộng và tổ chức các lớp học hàng năm.
Năm 2010, nhóm làm việc chung tại Việt Nam-Tòa Thánh đồng ý để giáo hoàng bổ nhiệm một đại diện không thường trú tại Việt Nam, vì thế cho phép có mối quan hệ song phương chưa được công nhận đầy đủ. Cuối cùng, chính phủ đồng ý với một kế hoạch kết hợp để chọn giám mục, cho phép các giám mục địa phương, với sự tham khảo ý kiến của chính phủ, lập danh sách ba ứng cử viên được gởi về Rôma để công bố việc bổ nhiệm giám mục. Vấn đề chính nảy sinh khi, thỉnh thoảng, các vị trí trống vẫn để chờ, do những suy yếu và chậm chạp của các công chức.
Các điều kiện tốt hơn theo thời gian
Nhìn chung, chính sách ngoại giao kiên nhẫn với Việt Nam đã được đền bù. Giáo hội tiếp tục phát triển về số giáo dân, số ơn gọi và số lượng trường học được điều hành. Các nhà thờ mới được xây ở những vùng miền núi xa xôi, chủ yếu do giáo dân đóng góp.
Giáo hội hợp tác tốt với tôn giáo lớn nhất Việt Nam là Phật giáo, đặc biệt trong việc chăm sóc người bệnh nan y và các công tác từ thiện. Trong khi đó, hoạt động chính trị là đặc quyền của giáo dân Công giáo: giáo dân tổ chức những buổi phản đối tham nhũng, chống hạn chế quyền tự do ngôn luận và quản lý môi trường yếu kém.
Những gì chúng ta thấy trong 35 năm qua là cách Tòa Thánh, hành động vừa với và thay mặt cho các giám mục và linh mục địa phương, từng bước xây dựng mối quan hệ với một chính phủ thù địch, thông qua đối thoại, không tìm cách giảm thiểu các khác biệt giữa các chính quyền hai bên, nhưng đã tìm thấy những điểm hiểu biết cụ thể. Khi Đức Phanxicô cổ vũ nền văn hóa gặp gỡ, ngài đề xuất một tiến trình trong đó mọi người, với thiện chí, có thể chia sẻ ý tưởng và đạt được thỏa thuận mà không làm mất đi hoặc ẩn căn tính của mình.
Thời gian trôi qua. Mối quan hệ phát triển. Mục tiêu chung được khám phá. Tiến bộ được thực hiện, nhưng không ai nên “bị ám ảnh phải có kết quả ngay lập tức”, Đức Phanxicô cảnh báo trong tông huấn Niềm vui Tin mừng Evangelii Gaudium (đoạn 223): “Ưu tiên thời gian có nghĩa là quan tâm đến việc bắt đầu các quy trình hơn là sở hữu không gian.”
Một chiều kích thần học củng cố sự cam kết của Giáo hội đối với cách tiếp cận này: Bằng cách bắt đầu tiến trình hòa giải, Chúa Thánh Thần có thể can thiệp để hoàn thành tiến trình này. Bài học này áp dụng cho cả cuộc sống cá nhân và trên phạm vi quốc tế.
Thống trị không gian và bán vũ khí
Đồng thời, các chính phủ thế tục có xu hướng tập trung vào không gian mọi lúc vì họ quan tâm đến tình thế thống trị. Như Đức Phanxicô viết, “cho không gian ưu tiên là điên cuồng tìm cách sở hữu mọi không gian quyền lực và tự khẳng định” (Evangelii Gaudium, đoạn 223).
Việt Nam một lần nữa đưa ra một ví dụ thú vị. Tháng trước, tổng thống Mỹ Joe Biden đã đến thăm Hà Nội, chính phủ hai nước công bố quan hệ đối tác chiến lược mới. Theo các hãng truyền thông lớn, trong đó có Reuters và Washington Post, Hoa Kỳ hy vọng sẽ bán cho Việt Nam số vũ khí trị giá hàng tỷ đô la, gồm các máy bay chiến đấu F-16, vì khoảng 80% kho vũ khí quân sự của Việt Nam là của Nga cung cấp.
Tại sao Hoa Kỳ lại muốn có vụ mua bán khổng lồ này (khi công ty Lockheed Martin sản xuất F-16 có một lượng đơn đặt hàng quan trọng)? Hầu hết các chuyên gia cho rằng, đó là do Hoa Kỳ muốn cắt đứt các quan hệ lịch sử giữa Việt Nam và Trung Quốc, cũng như giữa Việt Nam và Nga.
Một lý do khác được ông OJ Sanchez, phó chủ tịch chương trình F-16 và F-22 của Lockheed đưa ra: “Chúng tôi đang thực hiện phần đầu của đoạn đường năm nay và chúng tôi sẽ tiếp tục tăng số lượng giao hàng lên bốn lần mỗi tháng từ đây đến cuối năm 2025,” ông nói với Defense One bên lề một hội nghị về “hàng không, không gian và mạng”.
Công ty Lockheed dự trù giao từ sáu đến tám chiếc F-16 mới cho nhiều khách hàng khác nhau trong năm nay. Sau đó, “mỗi năm sẽ có một giai đoạn mới” cho đến khi công ty đạt tốc độ 48 máy bay mỗi năm. Công ty đã giao chiếc máy bay chiến đấu F-16 Block 70 mới đầu tiên cho Bahrain vào tháng 3. Lockheed cũng đang phát triển cơ sở hạ tầng F-16 ở châu Âu. Tháng 8, công ty công bố họ sẽ mở một trung tâm huấn luyện F-16 châu Âu ở Romania, nơi đã có 17 chiếc F16.
Nhưng chiến lược này không tính đến bối cảnh phòng thủ mà Hà Nội duy trì. Được biết đến với tên gọi chiến lược “Bốn không”, lần đầu tiên khẳng định năm 1998 và tái khẳng định năm 2019, Việt Nam cam kết không tham gia liên minh quân sự, không đứng về phía nước nào để chống lại nước khác, không đặt căn cứ quân sự nước ngoài trên lãnh thổ của mình và không dùng đến vũ lực trong các quan hệ quốc tế.
Ông Ian Storey, thành viên tại Viện Nghiên cứu Đông Nam Á (ISEAS) ở Singapore, gần đây đã được trích dẫn trên tờ New York Times: “Tôi cảm thấy, ở một khía cạnh nào đó, Mỹ có những kỳ vọng không thực tế với Việt Nam. Tôi không chắc họ thực sự hiểu quan hệ của Việt Nam với Trung Quốc nhạy cảm như thế nào và mối quan hệ giữa Việt Nam với Nga sâu sắc đến mức nào, nếu hiểu lầm những điều này có thể làm cho Mỹ mất đi những lợi thế quan trọng do vượt quá giới hạn của họ.”
Thời gian tiết lộ các bí mật
Một lợi ích khác của việc tôn trọng thời gian trôi qua là chúng ta sẽ học được những điều có thể thay đổi nhận thức của chúng ta về thực tế – thường là những thông tin mới đầy đau đớn.
Năm 1995, Hoa Kỳ tái lập quan hệ ngoại giao với Việt Nam, điều này đặt ra câu hỏi: Mục đích của cuộc chiến tranh ở Việt Nam là gì? Một linh mục Việt Nam đưa ra lý thuyết: “Tôi không thể đổ lỗi cho Hoa Kỳ. Họ đang bảo vệ lợi ích của họ. Họ đã hy sinh Việt Nam để ngoại giao với Trung Quốc”. Quả thực, chuyến đi lịch sử của Tổng thống Nixon tới Bắc Kinh năm 1972, ba năm sau Hoa Kỳ bỏ Việt Nam. Nhưng những nghiên cứu mới đáng ngạc nhiên giải thích vì sao Hoa Kỳ lại mắc phải những sai lầm chết người từ lâu, trước khi có sự thay đổi địa chính trị này.
Một trong những tiết lộ gây sốc nhất liên quan đến việc Hoa Kỳ đã giúp tổng thống công giáo Ngô Đình Diệm và ông Ngô Đình Nhu lên nắm chính quyền, vậy mà họ bị ám sát.
Ông Diệm là người công giáo mộ đạo, gia đình ông di cư từ miền Bắc vào miền Nam Việt Nam trong những năm 1950. Ông chống chủ nghĩa cộng sản và chủ nghĩa thực dân Pháp. Ông tôn trọng phật giáo và nhìn thấy tiềm năng của đạo này trong việc khôi phục bản sắc Việt Nam, đặc biệt là ở đất nước chống lại sự tuyên truyền của cộng sản.
Một quyển sách được xuất bản năm 2015 của Geoffrey Shaw đã mở tầm mắt: The Lost Mandate of Heaven: The American betrayal of Ngo Dinh Diem, President of Vietnam, Ignatius Press, 2015, (Thiên mệnh đã mất, Mỹ phản bội Ngô Đình Diệm, Tổng thống Việt Nam) với lời giới thiệu của tu sĩ Dòng Tên James V. Schall. Tác giả kể việc tổng thống Diệm đã dành hai năm đầu của những năm 1950 để đi thăm Hoa Kỳ, được tổ chức trong các tu viện Maryknoll. Một hồng y người Mỹ đã giới thiệu giới tinh hoa chính trị cho ông Diệm.
Washington đã giúp ông Diệm làm tổng thống năm 1955. Tuy nhiên, như tác giả giải thích, “chính những phẩm chất họ ngưỡng mộ ông Diệm sau này lại làm cho chính phủ Mỹ xung đột với ông”.
Với tư cách là một cựu công chức hành chánh, ông Diệm biết rõ cuộc sống ở làng quê. Ông biết hệ tư tưởng cộng sản đã ăn sâu vào đất nước và đó là lý do vì sao ông không khoan nhượng khi loại bỏ cộng sản. Trong khi đó, chính quyền Kennedy gây áp lực buộc ông phải “dân chủ hơn”. Khi ông phản đối việc mở rộng sự có mặt của quân đội Mỹ vì sợ mất chủ quyền, họ đã sát hại ông và em trai ông một cách rùng rợn, quyển sách đã giải thích một cách thuyết phục.
Khi ám sát ông Diệm, Hoa Kỳ đã tự đào hố chôn mình. Tác giả Shaw lập luận một cách thuyết phục, không ai có thể đánh bại chủ nghĩa cộng sản một khi ông Diệm ra đi.
Ông Diệm được chủ tịch Hồ Chí Minh tôn trọng. Khi nghe tin ông Diệm bị ám sát, chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói: “Tôi khó tin người Mỹ lại ngu ngốc đến vậy.”
Bộ Chính trị Bắc Việt còn đi xa hơn: “Hậu quả của cuộc đảo chính sẽ ngược với tính toán của đế quốc Mỹ.” Ông Diệm là một trong những người mạnh mẽ nhất chống lại nhân dân và chủ nghĩa cộng sản.
Luôn luôn cùng một chuyện
Chỉ bận tâm đến việc phân tích ngắn hạn và thống trị không gian, một cường quốc thế tục tiếp tục hợp lý hóa việc cạnh tranh quân sự và can thiệp chính trị, ngược với đường lối đối thoại và ngoại giao.
Chúng ta cùng cầu nguyện để những quan điểm lâu dài hơn, suy ngẫm sâu sắc hơn, để sự tôn trọng hòa bình sẽ bắt đầu trở thành một phần của phương trình.
Giuse Nguyễn Tùng Lâm dịch
