Quyền lực liên quan đến giáo hoàng không còn có thể được thực thi theo cách tương tự sau Đức Phanxicô
lemonde.fr, Gaétan Supertino, 2024-10-06
Sử gia Giovanni Maria Vian: “Quyền lực liên quan đến giáo hoàng sẽ không còn có thể được thực thi theo cách tương tự sau thời Đức Phanxicô.”
Liệu Đức Phanxicô có phải là giáo hoàng cuối cùng không? Đó chính là điều mà một lời tiên tri bí ẩn thời Trung cổ gợi ý, là sợi dây chung cho công việc của nhà sử học. Ông đảm bảo: “Chúng ta đang ở bước ngoặt của đời sống Giáo hội công giáo.”
Sử gia Giovanni Maria Vian cho rằng đạo công giáo đang trải qua thời kỳ mang tính quyết định lịch sử. Là cựu giám đốc nhật báo Osservatore Romano của Vatican từ năm 2007 đến năm 2018, ông là nhà báo độc lập, có cái nhìn uyên bác và phê phán về Tòa thánh và về giáo hoàng. Tác phẩm mới nhất của ông, Giáo hoàng Cuối cùng (The Last Pope, nxb. Deer).
Liệu Đức Phanxicô có phải là “giáo hoàng cuối cùng” như tựa đề quyển sách mới nhất của ông không?
Sử gia Giovanni Maria Vian: Tiêu đề này được cho là lời tiên tri của tu sĩ người Ai-len thời Trung cổ Malachi. Tài liệu này liệt kê một trăm giáo hoàng, có niên đại từ thế kỷ 12 cho đến một giáo hoàng có biệt danh “Vinh quang của Cây Ô liu”. Sau đó, danh sách này tiếp tục với phần mô tả về ngày tận thế: “Trong cuộc đàn áp cuối cùng của Giáo hội Rôma Thần thánh sẽ có một ‘Phêrô La Mã’, người sẽ chăn dắt đàn chiên vượt qua nhiều hoạn nạn. Sau đó thành phố bảy ngọn đồi sẽ bị hủy hoại và quan tòa khủng khiếp sẽ phán xét người dân.” Nếu nghiên cứu theo thứ tự danh sách thì Đức Bênêđíctô XVI (1927-2022) sẽ là “Vinh quang của Cây Ô-liu”, do đó Đức Phanxicô là “Phêrô La Mã” của ngày tận thế.
Chắc chắn tài liệu này là giả mạo, trên thực tế được viết năm 1590 – trước đây chúng tôi không thấy đề cập đến nó – với mục đích ủng hộ một hồng y trong mật nghị thời đó, và chắc chắn cũng để khẳng định với người theo Tin lành Cải cách, rằng danh sách giáo hoàng vẫn còn dài. Được một nhà báo người Đức đặt câu hỏi năm 2016, Đức Bênêđíctô XVI không tin vào lời tiên tri này, ngài có câu trả lời thú vị. Trước hết, ngài nhắc lại mức độ thế tục hóa ở châu Âu và sự thay đổi sâu sắc trong đạo công giáo. Sau đó ngài nói thêm: “Tôi không còn thuộc về thế giới cũ nữa, nhưng trên thực tế thế giới mới vẫn chưa thực sự bắt đầu.”
Do đó, Đức Bênêđíctô XVI khẳng định ngài và những người kế nhiệm ngài thuộc một thế hệ được hình thành trong thế giới công giáo “cũ”, một thế giới sẽ sớm không còn tồn tại. Ý tưởng chính, cũng là chìa khóa để đọc quyển sách của tôi là chúng ta đang ở bước ngoặt của đời sống Giáo hội, và quyền lực của giáo hoàng không còn có thể được thực thi theo cách tương tự sau Đức Phanxicô.
Có nghĩa là? Những thay đổi nào sẽ được mong đợi?
Thế giới công giáo được cấu trúc xung quanh “quyền tối cao” của giáo hoàng: giáo hoàng được cho là “không thể sai lầm” và chính thức nắm giữ mọi quyền lực của Giáo hội. Ý tưởng này xuất hiện trong thế giới Latinh từ những thế kỷ đầu tiên của kitô giáo, nhưng giáo điều về tính không thể sai lầm của giáo hoàng chỉ được Công đồng Vatican I công bố năm 1870. Một số người nhìn thấy đây là khả năng có ảnh hưởng phổ quát, đạo đức và tâm linh, gần như đây là hình thức tái cân bằng cho Tòa thánh sau khi mất các Quốc gia Giáo hoàng và quyền lực tạm thời.
Cụ thể, tín điều về tính không thể sai lầm của giáo hoàng giả định giáo hoàng có thể đưa ra phán quyết cuối cùng về các vấn đề đức tin và đạo đức. Đó là trường hợp năm 1950, khi Đức Piô XII (1876-1958) chính thức công bố tín điều Đức Mẹ Lên Trời (Đức Trinh Nữ Maria hồn xác lên trời). Nhưng đó chỉ là vấn đề thiết lập một ý tưởng đã có từ lâu về truyền thống công giáo. Trên thực tế, chính với Đức Phanxicô việc thực thi quyền lực giáo hoàng đã lên cao điểm, ngài không ngần ngại cho mình có toàn bộ quyền hạn để đưa ra quyết định, như khi ngài cải cách giáo triều năm 2022 bất chấp phản đối hoặc khi ngài can thiệp vào các tranh luận của Thượng Hội đồng gia đình năm 2014-2015 (khi đó hầu hết các đề xuất của các giám mục đều bị bác bỏ), tuyên bố ngài là người kế vị Thánh Phêrô với tư cách là nguyên thủ quốc gia.
Trước đây chưa có giáo hoàng nào tuyên bố quyền lực đến mức này. Nghịch lý thay, chính ngài, Giáo hoàng đến từ Nam bán cầu lại kêu gọi phi tập trung hóa nhiều hơn, giảm bớt sức nặng cho Rôma, trao nhiều quyền hơn cho “các vùng ngoại vi”. Nhưng ngài chưa đi xa đủ, tôi nghĩ chúng ta phải đối diện với sự bực tức từ các tín hữu đến giáo triều đến hàng giám mục, đến mức giáo hoàng tương lai sẽ không có lựa chọn nào khác ngoài việc phát minh ra một cách thức mới để thực thi quyền lực.
Có phải Đức Phanxicô đã tiến xa hơn những giáo hoàng tiền nhiệm của ngài không? Cuộc cải cách giáo triều năm 2022 đã mở cửa cho giáo dân vào văn phòng các Bộ.
Đức Phanxicô có sáng kiến tuyệt vời. Nhưng đây chỉ là khởi đầu của thay đổi, không phải không có mâu thuẫn. Giáo dân chắc chắn có thể được bổ nhiệm làm Bộ trưởng chịu trách nhiệm các Bộ, nhưng thực tế, đến nay chỉ có ông Paolo Ruffini là người đứng đầu Bộ Truyền thông. Giáo hoàng có thể hoàn toàn phản đối việc đề cử, cũng như ngài có thể đưa ra bất kỳ quyết định nào mà không cần tham khảo ý kiến của một bộ.
Lấy ví dụ về hệ thống tư pháp của Vatican nhỏ bé này. Ngày nay, theo Hiệp định Lateran (1929), Vatican có thể đưa các vụ án hình sự ra trước công lý Ý. Vì thế phiên tòa xét xử ông Mehmet Ali Agça, người cựu hữu Thổ Nhĩ Kỳ ám sát Đức Gioan-Phaolô II (1920-2005) ngày 13 tháng 5 năm 1981 đã được giao cho công lý Ý. Nhưng năm 1998, vụ ám sát hai vệ binh Thụy Sĩ và một phụ nữ ở trung tâm Vatican lại được giao cho tòa án Vatican. Tuy nhiên, công lý của Vatican chỉ là ảo tưởng: không có phân chia quyền lực, vì người đứng đầu mọi quyền lực là Giáo hoàng.
Vatican vẫn tiếp tục hoạt động từ trước thời Montesquieu (1689-1755). Ngay cả ngày nay, vì sao phiên tòa xét xử tòa nhà London (Hồng y Angelo Becciu người Ý đã bị tòa án hình sự Vatican kết án năm năm rưỡi tù giam năm 2023 vì tội tham ô ngân quỹ) lại không giao cho công lý Ý hoặc Anh? Trên thực tế, các cải cách của Đức Phanxicô vẫn còn một số công việc chưaxong.
Còn Thượng Hội đồng về tương lai của Giáo hội, kết thúc vào cuối tháng 10 thì sao? Từ việc linh mục độc thân cho đến chức phó tế nữ, ngay lập tức những chủ đề nhạy cảm bị loại ra khỏi các tranh luận… Những hậu quả nào có thể xảy ra?
Theo tôi, vấn đề chính của Thượng Hội đồng là ở phương pháp tham vấn. Mục tiêu nhằm tạo năng động giữa các tín hữu, khuyến khích họ chịu trách nhiệm về Giáo hội, thoát khỏi vòng quyền lực thông thường. Chúng ta nên nhớ, tiến trình này được gọi là “thượng hội đồng về tính đồng nghị” bắt đầu bằng việc tham khảo ý kiến giáo dân trên khắp thế giới. Các giám mục của mỗi quốc gia, rồi mỗi châu lục đã gặp nhau để tóm tắt vấn đề, và vào tháng 10, lần đầu tiên Thượng Hội đồng quy tụ các tu sĩ và giáo dân – kể cả phụ nữ – đã gặp nhau ở Rôma để thảo luận về vấn đề này. Đó là điều chưa từng có.
Vẫn còn phải xem Đức Phanxicô sẽ rút ra được điều gì từ điều này. Khi mở chức phó tế nữ, ngài chỉ định hai ủy ban có trách nhiệm thực hiện chức vụ này. Không có gì ngăn cản việc có các nữ phó tế, vì đã có một số ở thời Cổ đại. Nhưng dù quan điểm của những tham vấn này như thế nào thì vẫn có rủi ro là sẽ không có gì thay đổi. Bởi vì mọi thứ đều nằm trong tay Giáo hoàng. Đức Phanxicô nhắc chúng ta phải thoát khỏi chủ nghĩa giáo sĩ trị, khỏi một Giáo hội được lãnh đạo bởi các giáo sĩ toàn năng. Ngài đúng, nhưng ngài phải áp dụng yêu cầu này.
Triều Đức Phanxicô là triều chứng kiến nhiều tiết lộ nhất về bạo lực tình dục của các giáo sĩ (dù các sự việc đã có từ thế kỷ 20). Ông đánh giá thế nào về câu trả lời của ngài?
Trong các bài phát biểu, dường như ngài đã nắm được vấn đề. Tuy nhiên, vẫn còn những vùng xám như vụ linh mục Dòng Tên Marko Rupnik (nghệ sĩ khảm người Slovenia bị buộc tội bạo lực tình dục). Tháng 5 năm 2020, Vatican ra lệnh dứt phép thông công nhưng lệnh được dỡ bỏ một tháng sau đó. Trong một phỏng vấn với hãng tin AP tháng 1 năm 2023, Đức Phanxicô giải thích ông Rupnik thừa nhận một phần cáo buộc và bồi thường cho nạn nhân. Bị loại khỏi Dòng Tên, cuối cùng ông được một giáo phận ở Slovenia nhận làm linh mục. Với sự hỗ trợ nào? Và hôm nay ông ở đâu? Bí ẩn, có người nói ông đang ở Rôma.
Trong khi đó, các tranh khảm của ông vẫn tiếp tục tô điểm các tòa nhà giáo hội trên khắp thế giới, và các phương tiện truyền thông Vatican tiếp tục dùng để minh họa cho các bài báo hoặc thông điệp trên mạng xã hội, trước sự ngạc nhiên của các nạn nhân. Trong trường hợp này cũng như những trường hợp khác – của Giám mục Argentina Gustavo Zanchetta bị kết án năm 2022 vì tấn công tình dục hoặc Giám mục Ấn Độ Franco Mulakkal (đã từ chức năm 2023, kể từ khi bị buộc tội cưỡng hiếp một nữ tu) -, vai trò của Đức Phanxicô cần được làm rõ.
Nói rộng hơn, trong những năm qua, rất tiếc Giáo hội vẫn còn bị khóa chặt tầm nhìn về các chủ đề này. Chúng ta nên nhớ, trong giáo luật, bạo lực tình dục vẫn bị xếp vào loại vi phạm điều răn thứ sáu (“Ngươi không được phạm tội ngoại tình”), đó là tội ác và phải bị xem là tội ác, như bà Lucetta Scaraffia, sử gia đã viết trong quyển sách Vượt ngoài điều răn thứ sáu (Au-delà du sixième commandement, nxb. Salvator).
Nếu Đức Bênêđíctô XVI và Đức Phanxicô là các giáo hoàng của “thế giới cũ” thì các giáo hoàng của “thế giới mới” sẽ như thế nào? Chân dung của họ có đang nổi lên không?
Tôi sẽ không mạo hiểm dự đoán vị giáo hoàng tương lai, nhưng chúng ta có thể có một số nhân vật có nhân cách cao cả như Thượng phụ Latinh Pierbattista Pizzaballa của Giêrusalem, ngài là một trong những hồng y cuối cùng được Đức Phanxicô phong: đại diện cho Giáo hội với sự cân bằng và can đảm ở Đất Thánh trong thời điểm khó khăn này.
Và Hồng y Anders Arborelius, giáo phận Stockholm, sinh ở Thụy Sĩ trong một gia đình theo giáo phái Tin lành Luther. Ngài trở lại đạo công giáo, đa ngôn ngữ, chuyên gia về các vấn đề tình dục, hướng tới chủ nghĩa đại kết: hào quang của ngài vượt ngoài khuôn khổ Hội đồng Giám mục nhỏ bé của ngài.
Vì sao không phải là một giáo hoàng Châu Phi? Người được biết đến nhiều nhất hiện nay là Hồng y Fridolin Ambongo người Congo (thành viên Hội đồng “C9” các Hồng y có nhiệm vụ giúp giáo hoàng quản trị chính phủ). Hay một người châu Á như Hồng y Miến điện Charles Maung Bo? Thách thức trong việc nối lại quan hệ với Trung Quốc sẽ rất lớn trong những năm tới.
Dù gì xảy ra, Giáo hoàng tương lai phải nhạy cảm với thời đại của mình. Chắc chắn tình trạng thế tục ngày càng gia tăng, đặc biệt ở phương Tây, chúng ta phải đối diện với sa mạc tâm linh. Nhưng nhiều người vẫn tiếp tục khao khát sự siêu việt, đối đầu được với mầu nhiệm của sự sống và sự dữ, được chào đón, được lắng nghe, được trấn an, bị thách thức bởi một điều gì đó vượt quá giới hạn của họ. Tôi hy vọng Giáo hoàng kế tiếp sẽ đáp ứng được cơn khát thiêng liêng này.
Sử gia Giovanni Maria Vian
Giuse Nguyễn Tùng Lâm dịch
