Đức Phanxicô, một thiên tài truyền thông?
cath.ch, I.Media, 2025-04-25
“La Statio Orbis”, Đức Phanxicô trong ngày cầu nguyện cho nạn dịch Covid, trước Quảng trường Thánh Phêrô trống vắng mưa xối xả là khoảnh khắc xúc động được truyền hình ghi lại ngày 27 tháng 3 năm 2020 | © Vatican Media
Đức Phanxicô đã in đậm dấu ấn cá nhân của ngài lên cách Vatican truyền sứ điệp Thông điệp “urbi et orbi”, gởi đến thành phố và thế giới. Ngài mở rộng đáng kể tầm ảnh hưởng của “lời nói” giáo hoàng, nhưng nhiều khi ngài gây hoang mang, đặc biệt trong nội bộ Giáo hội.
Trong lần phỏng vấn đầu tiên năm 2013 của Linh mục Dòng Tên Antonio Spadaro trên tạp chí Dòng Tên Văn minh Công giáo, La Civiltà Cattolica, ngài chia sẻ khó khăn của ngài trong “nghề” mới: “Tôi có thể nhìn từng người một cách cá nhân để kết nối với người đang ở trước mặt tôi. Tôi không quen với đám đông.”
Từ “nghiêm nghị” ở Buenos Aires đến “vui vẻ” ở Rôma
Điều mà ngài cho là điểm yếu, sau 10 năm lại trở thành điểm mạnh nhất của ngài. Ngài vẫn giữ phong cách đơn giản, gần với ngôn ngữ nói trong các bài phát biểu, văn phong hình ảnh và dễ tiếp cận trong các văn kiện giáo huấn. Ở Buenos Aires, ngài nghiêm nghị, nhưng ở Rôma ngài vui vẻ. Tính cách cởi mở này làm nhiều người nhớ đến “giáo hoàng nhân hậu” Gioan XXIII.
Sau triều Đức Gioan-Phaolô II với ngôn từ ngắn gọn và suy tư của một thần học gia uy tín, sự ứng khẩu đầy sinh động, thường hài hước và xúc động của Đức Phanxicô đã chạm đến trái tim nhiều người.
“Ngài thường nói về những ‘vuốt ve’ dành cho một thế giới đang đau khổ”
Không quá câu nệ nghi thức, ngài xây dựng truyền thông trên nền tảng “gần gũi không hình thức”. Sau mỗi lần nói chuyện ngài luôn nói: “Xin anh chị em cầu nguyện cho tôi.” Câu nói quen thuộc suốt 12 năm cho thấy ngài luôn quan tâm đến mối dây thực sự với người nghe. Nhịp cầu ngài xây dựng hướng đến từng người đối thoại không chỉ mang tính giáo huấn, mà trước tiên là tình người.
Truyền thông: giữa hành động và thinh lặng
Nhà nghiên cứu Colombia Ari Waldir Ramos Diaz trong tác phẩm Hãy sống chân thành: cùng Đức Phanxicô cải thiện các mối quan hệ và truyền thông của chúng ta (Soyez authentiques, avec le pape François pour améliorer nos relations et notre communication, Edizioni Lavoro, 2019) cho rằng Đức Phanxicô tuyền thông trước tiên bằng “hành động”, vì hành động là “ngôn ngữ phổ quát”. Với phong cách Nam Mỹ, ngài thường nói đến những “vuốt ve” dành cho một thế giới đang đau khổ.
“Thế giới đang mắc bệnh ồn ào” – Đức Phanxicô
Đức ông Guido Marini, cựu trưởng ban Phụng vụ Giáo hoàng nói trong một cuộc phỏng vấn năm 2021: “Đức Phanxicô là một thiên tài về dàn dựng”. Đức ông đã ở bên cạnh ngài trong buổi Statio Orbis cầu nguyện cho nạn dịch ngày 27 tháng 3 năm 2020. Hơn cả bài phát biểu, giáo dân nhớ đến hình ảnh một giáo hoàng đơn độc đứng giữa Quảng trường Thánh Phêrô trong cơn giông bão.
Phê phán những chuyện ngồi lê đôi mách và tất cả những chuyện liên hệ, ngài cho rằng “thế giới đang mắc bệnh ồn ào.” Ngài đề cao giá trị của “sự hiện diện thinh lặng”, một bước thiết yếu để lắng nghe người khác. Ngài áp dụng nguyên tắc này trong hoạt động ngoại giao vốn rất tích cực để thúc đẩy đối thoại hòa bình tại nhiều quốc gia. Ngài đem nguyên tắc này vào đời sống Giáo hội, đặc biệt qua Thượng Hội đồng về tương lai Giáo hội năm 2021, để thúc đẩy văn hóa hiệp hành, nghệ thuật lắng nghe để cùng nhau tiến bước dù có khác biệt.
Một lời nói khó đoán trước
Là người cải cách, ngài tiếp tục công cuộc hiện đại hóa đặc biệt là số hóa hệ thống truyền thông Vatican mà Đức Bênêđíctô XVI đã bắt đầu. Dù thường phê bình truyền thông ảo, ngài có tài khoản Instagram và phát hành ứng dụng cầu nguyện Click to Pray. Ngài đã tiếp các lãnh đạo hàng đầu của các đại công ty công nghệ tại Vatican. Trên Twitter, các tài khoản của ngài được đăng với nhiều ngôn ngữ và có 45 triệu người theo dõi. Năm 2015, ngài tái cấu trúc toàn bộ hệ thống truyền thông Giáo triều, ngài thành lập Bộ Truyền thông, tập hợp tất cả các cơ quan truyền thông của Vatican – Vatican News, Đài phát thanh Vatican, nhật báo L’Osservatore Romano (ngài gọi đùa là “Pravda”, báo Sự thật), Phòng Báo chí Tòa Thánh, Nhà xuất bản Vatican… Mục tiêu: nâng cao hiệu quả, giảm chi phí và tập trung vào việc loan báo Tin Mừng.
“Ông Matteo Bruni không thực sự là người phát ngôn”
Tuy vậy, ngài lại tỏ ra khá xa cách với chính bộ máy do ngài thành lập, ngài thường bỏ các kênh chính thức – đặc biệt là Phòng Báo chí – để dùng các mạng lưới riêng vốn khó nắm bắt và khó đoán hơn nhiều.
Cách làm này đã tạo bất mãn trong Giáo triều, đặc biệt năm 2021 khi ngài công khai phê bình Bộ Truyền thông trong chuyến thăm các văn phòng của Đài Vatican. Việc ngài yêu cầu chủ động trong khi chính các cơ cấu do ngài lập lại bị hạn chế tự do hành động, cho thấy những bất ổn sâu xa trong nội bộ truyền thông Vatican.
Khác với hai vị tiền nhiệm đều dựa vào phát ngôn viên, ngài muốn tự mình làm chủ toàn bộ truyền thông để lời nói của ngài không bị các nhóm quyền lực trong Giáo hội thao túng. Vì thế ông Matteo Bruni – giám đốc Phòng Báo chí hiện tại – không đóng vai trò người phát ngôn.
Truyền thông tự do
Dù sẵn sàng trả lời phỏng vấn và không né tránh bất kỳ chủ đề nào, nhưng không phải lúc nào ngài cũng trả lời câu hỏi được đặt ra (theo nhà xã hội học Dominique Wolton đã phỏng vấn ngài trong quyển sách Chính trị và Xã hội ông thực hiện 12 cuộc đối thoại với ngài năm 2018).
Khả năng đi ngược chiều này thể hiện rõ trong các buổi họp báo trên các chuyến bay từ nước ngoài về Rôma. Ngài phục hồi tầm quan trọng của những buổi gặp báo chí mà Đức Bênêđictô XVI đã hạn chế sau vụ tranh cãi về bao cao su.
Trong 10 năm với 40 chuyến bay trở về, ngài cho phép phóng viên đặt câu hỏi tự do về mọi vấn đề. Ngài phát biểu rất tự nhiên, rất bộc phát. Một số câu nói nổi tiếng của ngài là ở trong các dịp này, như câu nói về người đồng tính: “Nếu họ chân tình đi tìm Chúa, tôi là ai mà ét đoán họ?”
Sơ suất và chia rẽ
Sự bộc phát của ngài đôi khi phản tác dụng, như khi ngài phát biểu lầm về vụ từ chức của Tổng Giám mục Paris Michel Aupetit, hoặc khi làm tổn hại ngoại giao của chính mình khi ám chỉ người Bouriates và Chechnya là thủ phạm của các vụ thảm sát tại Ukraina. Cách truyền thông của ngài nhiều lần gây bối rối, thậm chí phẫn nộ ngay trong nội bộ Giáo hội.
Ông Dominique Wolton từng nhận xét: “Ngài được người vô thần yêu mến nhiều hơn các tín hữu.” Trong Giáo hội, có người chỉ trích phong cách “dân túy” làm cho giáo lý trở nên mập mờ; có người khó chịu với phong cách “mục vụ” mà theo họ là cái cớ để ngài tránh thực hiện các cuộc cải tổ lớn.
Còn ngài, nhiều lần ngài lên tiếng chống điều ngài gọi là “phân cực”. Ngài phản đối các xung đột nhị nguyên và ý thức hệ, khuyến khích giáo dân làm phong phú sự hiệp thông bằng cách đón nhận những “tương phản” đang có trong Giáo hội. Đó chính là một trong những định hướng lớn của tiến trình Thượng Hội đồng về tương lai Giáo hội bắt đầu từ năm 2021.
Têrêxa Trần Tuyết Hiền dịch
Các thách thức lớn đang chờ Giáo hoàng kế nhiệm
Năm tiêu chuẩn không chính thức để được bầu làm Giáo hoàng
Năm bài học quan trọng của Đức Phanxicô giúp chúng ta điều chỉnh suy nghĩ của mình
