Đức Phanxicô và nhóm ngoại giao của ngài luôn nghĩ đến Hiệp định Helsinki
cruxnow.com, John L. Allen Jr., 2022-12-12
Thành phố Helsinki, Phần Lan. (Từ màn hình.)
Dù nước Phần Lan chỉ có một ít giáo dân công giáo và kể từ năm 2019, giáo hoàng không bổ nhiệm một giám mục mới nào ở đây, nhưng thủ đô Helsinki của Phần Lan vẫn chiếm một vị trí trong tinh thần tri thức chung của Vatican bây giờ hơn bất cứ thành phố nào khác trên thế giới. Nhưng không phải vì lý do giáo hội, mà vì địa chính trị. Helsinki là bối cảnh của “Hiệp định Helsinki” năm 1975, đại diện cho thời điểm quan trọng của ngoại giao Chiến tranh Lạnh, đỉnh cao cho chính sách Ostpolitik (đối thoại với thế giới Xã hội Chủ nghĩa) của Vatican, và là nguồn cảm hứng cho những nỗ lực hiện tại của Rôma nhằm chấm dứt chiến tranh ở Ukraine.
Thứ ba sắp tới, nguyện vọng của một phiên bản thế kỷ 21 Hiệp định Helsinki sẽ được trình bày trong hội nghị “Châu Âu và Chiến tranh: Từ Tinh thần Helsinki đến Triển vọng Hòa bình,” do sứ quán Ý tại Tòa thánh đồng tổ chức với nhật báo L’Osservatore Romano, Vatican Radio, Vatican News, và tạp chí Ý Limes.
Chương trình có sự hiện diện của hồng y Quốc vụ khanh Pietro Parolin, tháng 4 vừa qua ngài kêu gọi tổ chức một “hội nghị Helsinki mới” như một cách để giải quyết cuộc xung đột Ukraine. Các nhân vật quan trọng khác của Đức Phanxicô cũng sẽ có mặt, ông Andrea Tornielli, giám đốc Bộ Truyền Thông, ông Andrea Riccardi, nhà sáng lập cộng đoàn Sant’Egidio, sự kiện này sẽ được phát trực tiếp trên phương tiện truyền thông của Vatican.
Tổng thống Ý Sergio Mattarella dự kiến sẽ có mặt nhưng ngày thứ bảy tuần rồi ông bị dương tính với Covid nên có thể ông sẽ không có mặt trong cuộc họp này.
Tháng 9 vừa qua, khi đi Kazakhstan, Đức Phanxicô nhắc đến ước mong có các hiệp định Helsinki, ngài tuyên bố: “Bây giờ là lúc ngừng tăng cường cạnh tranh, ngừng củng cố các khối đối lập. Chúng ta cần những nhà lãnh đạo, ở cấp độ quốc tế, có thể giúp các dân tộc phát triển trong sự hiểu biết và đối thoại lẫn nhau, tạo một ‘tinh thần Helsinki’ mới, quyết tâm củng cố chủ nghĩa đa phương, xây dựng một thế giới hòa bình và ổn định, nghĩ đến các thế hệ tương lai.”
Tóm lại, Hiệp định Helsinki là kết quả của hai năm đàm phán giữa mọi quốc gia ở châu Âu vào thời điểm đó (ngoại trừ Andorra và Albania) cũng như Hoa Kỳ và Canada. Mục đích là để thúc đẩy hòa dịu giữa Đông và Tây và giảm khả năng Chiến tranh Lạnh có thể trở nên nóng bỏng.
Hiệp định phê chuẩn một số nguyên tắc, bao gồm quyền bất khả xâm phạm biên giới quốc gia, kiềm chế không đe dọa hoặc sử dụng vũ lực, không can thiệp vào công việc nội bộ và quyền tự quyết. Và đã tạo tranh cãi lớn giữa những người diều hâu trong Chiến tranh Lạnh ở Mỹ, những người cho rằng đã ký kết về việc Liên Xô chiếm đóng các quốc gia vùng Baltic của Estonia, Litva và Latvia, nói chung là về sự thống trị của Liên Xô với Tây Âu – tờ Wall Street Journal khi đó đã xin – tổng thống Gerald Ford không tham dự lễ ký kết hiệp định với tiêu đề “Jerry, Don’t Go!” (Jerry, đừng đi!)
Tuy nhiên, khi nhìn lại, nhiều sử gia tin rằng Hiệp định Helsinki là công cụ ngăn chặn sự leo thang xung đột Đông-Tây. Về lâu dài, một số sử gia tin thực sự đây là các phong trào độc lập đằng sau Bức màn sắt với một ngôn ngữ về quyền tự quyết.
Có ba lý do vì sao Hiệp định Helsinki chiếm một chỗ quan trọng trong ký ức và trí tưởng tượng ngoại giao của Vatican.
Đầu tiên, Hiệp định Helsinki đại diện một bước đột phá cho chính sách Ostpolitik, có nghĩa đối thoại với thế giới Xã hội Chủ nghĩa, được tổng giám mục Agostino Casaroli thời đó đưa ra, ngài là người đứng đầu phái đoàn Vatican tham gia các cuộc đàm phán và được một số người tham gia ghi nhận là đã đóng góp vào kết quả cuối cùng.
Sau này tổng giám mục Casaroli là hồng y và là ngoại trưởng dưới thời Thánh Gioan Phaolô II. Trong cuộc phỏng vấn gần đây với tạp chí Dòng Tên America, Đức Phanxicô xem hồng y Casaroli là “người vĩ đại nhất Giáo hội trong thời hiện đại” về đối thoại, như một nhà chiến lược ngoại giao, và Helsinki được nhớ đến như một trong những khoảnh khắc tỏa sáng nhất của ngài.
Thứ hai, Vatican luôn xem Ý là đồng minh tự nhiên nhất của mình trên chính trường toàn cầu, một loại âm vang khuếch đại cho chương trình nghị sự ngoại giao và nhân đạo của Vatican. Hiệp định Helsinki có lẽ là ví dụ hiện đại tốt nhất về ý tưởng này trong thực tế, vì cùng với hồng y Casaroli, một nghệ nhân chính cùng với thủ tướng Ý Aldo Moro lúc bấy giờ, người bạn thân của Thánh Giáo hoàng Phaolô VI.
Moro ở một vị trí đặc quyền làm trung gian trong các hiệp định, vì cho đến nay Ý có Đảng Cộng sản lớn nhất phương Tây và chính Moro là người đầu tiên trực tiếp đưa những người theo Chủ nghĩa Xã hội vào chính phủ Ý. Kết quả, thủ tướng Moro đã có thể bàn thảo với các quốc gia thuộc Liên Xô theo cách mà các nhà lãnh đạo phương Tây khác cảm thấy khó khăn.
Mặc dù ngày nay rất ít người ở Vatican có cùng hy vọng với tân thủ tướng Giorgia Meloni hiện nay, họ xem tổng thống Mattarella, 81 tuổi, không chỉ là một chính khách tài năng mà còn là một đồng minh, người có thể đóng vai trò quan trọng ở hậu trường.
Thứ ba, Đức Phanxicô và nhóm của ngài có thiện cảm với Helsinki vì hiệp định minh chứng cho chính sách kiên nhẫn và kiềm chế mà họ cố gắng ứng xử với Nga gần một nửa thế kỷ sau.
Khi nói đến nước Nga (và cả Trung Quốc), Đức Phanxicô không phải là người “Hãy hạ bức tường này!” (cũng nên nhắc lại, tổng thống Ronald Reagan đã trích dẫn Hiệp định Helsinki như một phần lý do ông chọn để thách thức tổng thống Ford trong các cuộc bầu cử sơ bộ của Đảng Cộng hòa năm 1976.) Về mặt ngoại giao, Đức Phanxicô là con bồ câu, không phải diều hâu, và Helsinki có lẽ được xem là thành công ưu việt của chính sách ôn hòa, bản năng trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh.
Ngày nay, Hiệp định Helsinki có thực sự cung cấp một khuôn mẫu hay không, vẫn còn phải chờ xem. Ngay cả thông cáo báo chí thông báo về sự kiện ngày thứ ba cũng thận trọng: “Nhiều thay đổi kể từ đó khiến sáng kiến tương tự trở nên khó khăn, nhưng Helsinki vẫn là điểm tham chiếu và một giá trị, bắt đầu với tinh thần đã thúc đẩy hội nghị, và không phải ngẫu nhiên mà ngày nay những người tìm kiếm hòa bình đề cập đến nó.”
Theo nghĩa đó, không chỉ “tinh thần của Vatican II” xác định triều Đức Phanxicô. Nhưng cũng là “tinh thần Helsinki”, một điểm chắc chắn sẽ xuất hiện nhiều trong tuần này.
Giuse Nguyễn Tùng Lâm dịch
