lavie.fr, Anne Guion, 2025-07-18
Hình ảnh Beata Zawrzel / La Vie
Ở thời buổi trí tuệ nhân tạo đang phá vỡ mối quan hệ của chúng ta với kiến thức và với người khác, giáo sư Guillermin ủng hộ một chủ nghĩa nhân văn mới không chỉ giới hạn con người vào lý trí. Một suy ngẫm đặc biệt sáng suốt vào thời điểm AI mang lại nhiều hy vọng cũng như nỗi sợ hãi.
Giáo sư triết gia Mathieu Guillermin, Đại học Công giáo Lyon, chỉ đạo dự án NHNAI quốc tế (New Humanism in the time of Neurosciences and Artificial Intelligence. Chủ nghĩa nhân văn mới trong thời đại khoa học thần kinh và trí tuệ nhân tạo).
Giáo sư có thể giải thích ngắn gọn cho chúng tôi biết Trí tuệ nhân tạo (AI) là gì và nó đặt ra những vấn đề cụ thể nào theo quan điểm tâm linh và tôn giáo?
Giáo sư Mathieu Guillermin: Để hiểu rõ các vấn đề, trước tiên chúng ta cần làm sáng tỏ AI. Một số người, vì niềm tin cho rằng chúng ta đang trong quá trình tạo ra một dạng thần thánh hoặc đấng siêu nhiên. Đây là quan điểm sai lầm.
Máy tính không phải là phép thuật: nó là cỗ máy có thể thao tác các ký hiệu theo các quy tắc chính xác, giống như chiếc đồng hồ tinh vi. Dữ liệu chỉ đơn giản là chuỗi ký hiệu chúng ta gán cho nó.
AI là việc tạo ra các chương trình có khả năng thực hiện các nhiệm vụ mà nếu do con người thực hiện thì sẽ đòi hỏi trí thông minh cao. Kể từ năm 2010, điểm đặc trưng của AI hiện đại là học máy: thay vì viết rõ ràng tất cả các quy tắc, chúng ta tạo ra “hộp đen” có các tham số tự động điều chỉnh nhờ vào nhiều ví dụ. Những tiến bộ ngoạn mục gần đây là nhờ vào lượng dữ liệu khổng lồ có sẵn trên Internet.
Nhưng điều cơ bản chúng ta cần hiểu: AI vẫn là sản phẩm của trí tuệ con người. Như Đức Phanxicô đã nói, chúng ta có quyền giám sát thế giới về mặt sinh thái và đạo đức. AI sẽ không bao giờ trả lời được những câu hỏi cơ bản về ý nghĩa và giá trị – trách nhiệm đó thuộc về chúng ta.
Điều thực sự “tuyệt vời” về AI không phải là hình thức siêu việt nào, nhưng là minh chứng cho sự thông minh và thành thạo của con người. Nếu không có khả năng cung cấp các ví dụ liên quan và đánh giá trí thông minh, AI sẽ không tồn tại.
Giáo sư là người điều khiển dự án NHNAI để kêu gọi một “chủ nghĩa nhân văn mới”. Vì sao lại có thuật ngữ này và vì sao nó lại trở nên quan trọng như vậy?
Thuật ngữ “chủ nghĩa nhân văn mới” và từ viết tắt NHNAI là của linh mục vật lý gia Thierry Magnin, ngài gởi cho tôi dự án này. Sự quan tâm của tôi không chỉ giới hạn ở thuật ngữ: nó liên quan đến một câu hỏi cơ bản hơn: chúng ta muốn trở thành ai? Không chỉ là những cá nhân trong văn hóa cụ thể nhưng chúng ta còn là người bảo vệ có trách nhiệm cho sự thịnh vượng của thế giới.
Dự án này được triển khai tại chín quốc gia, tạo ra không gian cho đối thoại tập thể. Vai trò của chúng tôi không phải là áp đặt tầm nhìn mà là cung cấp các công cụ và phương pháp để suy ngẫm, để làm cho cuộc thảo luận phong phú hơn. Ngày nay, AI đặt ra cho chúng ta những câu hỏi sâu sắc, phản ánh lịch sử hiện đại. Vào thế kỷ 19, chúng ta đã trải qua sự thay đổi đầu tiên trong quá trình tự động hóa công việc thủ công, chúng ta đánh mất giá trị của nghề thủ công vì hiệu quả sản xuất.
Ngày nay, AI đang phá vỡ những gì chúng ta cho là “pháo đài” của chúng ta: trí thông minh và lý trí. Nghịch lý thay, chính những ngành nghề thủ công có giá trị, những ngành chống lại làn sóng tự động hóa là tốt nhất. Những diễn biến này đặt ra các câu hỏi rất cụ thể trong cuộc sống hàng ngày: vì sao phải tự làm nhiệm vụ? Viết một bài nghiên cứu có ý nghĩa là gì? Điều gì thực sự cần thiết trong các hoạt động của chúng ta?
Khi tôi đưa bài tập cho học sinh, tôi thường nói trước: “Khi sử dụng AI, các em cần suy nghĩ về mục tiêu của bài tập. Nếu các em hiểu lý do vì sao tôi đưa bài cho các em, thì các em sẽ xem việc dùng ChatGPT là vô lý với các em.”
Đối diện với sự hiện đại có xu hướng giản lược con người thành lý trí tính toán duy nhất, chúng ta cần một tầm nhìn phong phú hơn, tích hợp mọi chiều kích của trải nghiệm con người. Những câu hỏi này, trước đây chỉ mang tính lý thuyết, giờ đây rất thực tế, buộc chúng ta phải suy nghĩ lại về ý nghĩa của thể chế và của các hoạt động của mình.
Ngoài ra còn có câu hỏi về khả năng phi nhân hóa, AI ngày càng bắt chước con người…
Đây thực sự là mối nguy hiểm cần phải xem xét một cách nghiêm túc. Nguyên tắc cơ bản là phải yêu cầu sự minh bạch: chúng ta phải luôn biết liệu mình đang tương tác với máy móc hay con người. Sự rõ ràng này rất cần thiết để có thể đánh giá chính xác giá trị của tương tác.
Chúng ta lấy ví dụ cụ thể: những lời cảm thông do máy móc thốt ra, ngay cả khi có vẻ phù hợp, cũng không nên có cùng giá trị cảm xúc như khi chúng ta tiếp xúc trực tiếp với nhau. Sự khác biệt này là cơ bản. Nỗi sợ thực sự nằm ở nguy cơ mất đi sự trân trọng của những gì đã làm nên sự phong phú của các mối quan hệ giữa con người: sự phức tạp, sự không chắc chắn và sự xung đột giữa mọi người.
Chatbot và những bạn đồng hành nhân tạo được lập trình để dễ tính, không bao giờ làm chúng ta khó chịu và luôn theo ý chúng ta. Sự thoải mái giả tạo này có thể làm chúng ta quên rằng giá trị thực sự của các mối quan hệ giữa con người nằm ở tính chân thực và tính không thể đoán trước của chúng.
Hiện tại có một chút lo ngại về ngày tận thế xung quanh AI, nỗi sợ cho rằng nó có thể là nguyên nhân dẫn đến sự tuyệt chủng của loài người…
Về mặt lý thuyết, mối lo ngại này không phải là không có ý nghĩa. Nick Bostrom (triết gia người Thụy Điển nổi tiếng với công trình nghiên cứu về rủi ro hiện sinh) đã tưởng tượng một tình huống thú vị: nếu chúng ta giao phó một nhiệm vụ cho một hệ thống rất hiệu quả, chúng ta có nguy cơ đưa ra chỉ dẫn có thể tạo ra hành vi không thể đoán trước. Ví dụ một cỗ máy được lập trình để làm kẹp giấy – nếu hết kim loại, nó có thể quyết định ngăn con người tiêu thụ kim loại để tiếp tục nhiệm vụ của mình.
Thách thức cơ bản của máy móc nằm ở chỗ chúng ta không thể dự đoán chính xác các hành động của nó. Tuy nhiên, hai rủi ro cấp bách và đáng lo ngại hơn đang nổi lên. Đầu tiên là phát triển phần mềm có khả năng viết và biên dịch mã. Ngay cả trước khi máy móc “nắm quyền điều khiển”, chúng ta có nguy cơ chứng kiến các tác dụng phụ không lường trước được: một đoạn mã lan truyền khắp nơi và làm sụp đổ cơ sở hạ tầng kỹ thuật số của chúng ta. Hậu quả sẽ rất thảm khốc: máy bay rơi, bệnh viện tê liệt…
Rủi ro thứ hai liên quan đến các thuật toán đề xuất cung cấp nội dung để tối đa hóa sự tương tác của chúng ta trên các nền tảng. Nội dung này kích hoạt các mạch đền bù ngắn, giống như một loại thuốc. Về lâu dài, nó làm hại đến hệ thống nhận thức của chúng ta, làm chúng ta mất đi hứng thú với các tương tác xã hội thực sự, làm giảm khả năng bình tĩnh tranh luận về các vấn đề chính trị lớn, đẩy chúng ta đến tình trạng cạn kiệt tài nguyên của hành tinh đến mức hỗn loạn.
Đức Lêô XIV đã so sánh cuộc cách mạng công nghiệp và cuộc cách mạng AI. Có đáng ngạc nhiên khi Giáo hoàng quan tâm đến điều này?
Mối quan tâm này là một phần của tính liên tục thực sự. Sự tương đồng với cuộc cách mạng công nghiệp đặc biệt có liên quan, nhất là về mặt kinh tế xã hội. Cuối thế kỷ 19 đánh dấu những thời điểm đầu tiên hợp lý hóa công việc, khi các nghề thủ công bị gạt sang một bên vì chúng bị coi là không hiệu quả.
Chủ nghĩa Taylor và chủ nghĩa Ford đã khai sinh ra khái niệm giai cấp vô sản, làm thay đổi căn bản cách chúng ta sản xuất và chia sẻ của cải. Ngày nay, AI đang tạo ra sự tái cấu trúc tương tự về mô hình chia sẻ của cải, với sự tái thiết các cấu trúc bất bình đẳng.
Giáo hội có thể đóng vai trò gì trong bối cảnh cách mạng công nghệ này?
Vai trò của Giáo hội trong cuộc tranh luận này đặc biệt quan trọng vì Vatican có một vị trí độc nhất: thực tế đây là quốc gia duy nhất thực sự độc lập hiện nay. Sự độc lập này là cơ bản, vì nó cho phép quốc gia tự do bày tỏ quan điểm về các vấn đề này mà không phải chịu áp lực kinh tế, không giống như hầu hết các quốc gia thường mắc nợ, họ khó chống lại xu hướng thị trường mà không sợ nguy cơ bị trừng phạt kinh tế. Các văn bản của Vatican về AI xuất bản trong năm năm qua có tính sáng tỏ và liên quan đáng kể, ngay cả với những người không có đạo.
Ngoài khía cạnh địa chiến lược này, kitô giáo mang đến một góc nhìn thiết yếu: một tôn giáo hướng tới sự sống và chú ý đến chính sự sống. Đối diện với một tầm nhìn giản lược muốn đồng hóa con người với một chương trình đơn giản có thể so sánh với AI, Giáo hội nhắc lại tầm quan trọng của chiều kích hiện thân trong sự tồn tại của chúng ta.
Sự quan tâm đặc biệt đến “cộng đồng những người đang sống trong những gì được trải nghiệm bằng xương bằng thịt” ngày nay được chứng minh là quan trọng và cần thiết hơn bao giờ hết. Đó là việc nuôi dưỡng khả năng nhận ra giá trị nội tại của trải nghiệm sống, giống như đứa con vẽ tranh mừng ngày Lễ Người Cha – một cử chỉ vượt xa sự hoàn hảo về mặt kỹ thuật, mang một giá trị vô giá vì nó là biểu hiện của một ý định, một cảm xúc, một cuộc sống.
Giáo sư có xác định được bất kỳ văn bản tôn giáo nào có thể giúp chúng ta suy nghĩ về những vấn đề này không?
Chủ yếu tôi dựa vào các văn bản gần đây như Antiqua et Nova của Bộ Văn hóa Giáo dục về giáo lý đức tin. Những văn bản này đặc biệt lấy cảm hứng từ Thánh Augustinô về trí thông minh như ratio (lớp áo phản xạ, tính toán), về intellectus (khả năng nắm bắt tức thời).
Ngoài ra còn có một số thông điệp ngắn hữu ích của Vatican về AI. Có một khối lượng lớn công trình nghiên cứu học thuật nuôi dưỡng phản ánh và giúp chúng ta tạo ra những văn bản này dựa trên “những điều cốt lõi nhất” để làm sáng tỏ các vấn đề này.
Giáo sư có lời khuyên nào dành cho độc giả để tiếp cận những phát triển công nghệ này không?
Chúng ta phải hiểu AI không phải là vấn đề tất yếu mà là vấn đề chính trị. Không phải thế giới công nghệ áp đặt lên chúng ta, mà chính chúng ta phải cùng nhau quyết định xem chúng ta muốn dành cho nó vị trí nào. Điều này được phản ánh trong những lựa chọn hàng ngày của chúng ta, đặc biệt là trong việc tiêu dùng – ví dụ, liệu mọi thứ miễn phí trên YouTube có thực sự tốt không? Chúng ta phải tham gia vào quá trình suy ngẫm tập thể: chúng ta muốn một thế giới như thế nào? Nhu cầu thực sự của chúng ta là gì?
Đây không chỉ là vấn đề quy định từ cấp trên; mọi người phải đóng góp vào việc xác định hướng đi mà chúng ta muốn đưa ra cho sự phát triển này. Câu hỏi cơ bản là: chúng ta muốn hướng tới một thế giới như thế nào trong tương lai? Chúng ta muốn sống như thế nào giữa loài người, với những sinh vật khác trên hành tinh này? Đây là địa bàn chúng ta có thể thảo luận với các kỹ thuật viên để xem công nghệ có thể giúp chúng ta đi đúng hướng như thế nào.
Giuse Nguyễn Tùng Lâm dịch
Thích điều này:
Thích Đang tải...
