Cách đối đầu cái ác với Dostoyevsky
Trong một thư gần đây, Đức Phanxicô nhấn mạnh đến tầm quan trọng của văn học như con đường dẫn đến vực thẳm của tâm hồn con người. Điều này đặc biệt đúng với kiệt tác Anh em nhà Karamazov (1880) của văn hào Dostoyevsky. Từ 30 năm nay tác phẩm này tác động nhà thơ, nữ tu thánh hiến Marina Poydenot, nữ tu dạy một khóa học về vấn đề cái ác ở văn hào Dostoyevsky.
la-croix.com, Clémence Houdaille, 2024-11-14
Chân dung Fyodor Dostoyevsky, tranh của Vasily Perov vẽ vào thế kỷ 19. Universal History Archive/Getty Images
Sự quan tâm của Giáo sư với văn hào Dostoyevsky đến từ đâu, và đặc biệt là với tác phẩm Anh em nhà Karamazov?
Giáo sư Marina Poydenot: Khi tôi 19 tuổi, người bạn Ivan của tôi tặng tôi quyển Anh em nhà Karamazov. Kể từ đó, tôi đã đọc quyển sách này hàng chục lần vì các anh em này thực sự đã ảnh hưởng đến cuộc đời của tôi. Tôi đọc lui đọc tới quyển này cũng như tôi đọc Tin Mừng: tôi tìm ở đó cùng một niềm an ủi cháy bỏng.
Tôi đọc gần hết sách của nhà văn, nhưng Anh em nhà Karamazov đúng là kiệt tác. Qua quyển này, tôi cảm nhận sâu sắc làm thế nào mà người nghệ sĩ vĩ đại này có thể nói lên sự thật về bóng tối của con người. Qua con mắt của người anh hùng trẻ Alyosha cũng như của tu sĩ thánh thiện Zosime, Dostoyevsky nhìn cái ác trước mặt, không nhượng bộ nhưng cũng không mê hoặc. Tác giả nhìn vào gốc rễ, không nhượng bộ, không mê hoặc. Trong quyển tiểu thuyết này, bóng tối tự nó tràn trề ánh sáng. Đây là một điều rất hiếm! Tôi chỉ thấy điểm này ở một người khác: Chúa Kitô, trong Tin Mừng.
Giáo sư nghĩ gì khi nói sự mê hoặc với cái ác?
Kinh hoàng trước cái ác là một hiện tượng sâu sắc của con người, nhưng cùng lúc, nếu chúng ta thành thật với chính mình, chúng ta bị nó mê hoặc. Nghịch lý thay, cái ác lại làm mù quáng. Nó ẩn náu, nhưng khi bị nhìn thấy, nó làm tối toàn bộ bối cảnh. Theo tôi, dường như Chúa Giêsu trong Tin Mừng có một cách nhìn độc đáo về những gì nơi con người liên quan chính xác đến điều bí ẩn này.
Kinh Thánh cho chúng ta biết có một nguồn gốc của cái ác, bên ngoài con người nhưng lại đến và xuyên qua con người. Nhưng Chúa Giêsu không dành thì giờ của Ngài trên thế gian này để chống lại cái ác! Ngài dành thì giờ để chữa lành, dạy dỗ, khơi dậy những gì quả tim đang đập, những gì còn nguyên vẹn trong trái tim mỗi con người. Ngay cả ma quỷ, Ngài cũng không tiêu diệt chúng: Ngài đuổi chúng đi, đẩy chúng ra khỏi người bị nó ám. Thánh Phêrô biết điều này bằng trái tim. Tại Vườn Cây Dầu, khi quân lính bắt Chúa Giêsu, ông rút kiếm chém đứt tai Malchus, người lính của thầy thượng phẩm. Và Chúa Giêsu đã làm gì? Thay vì lo cho cái ác đang đến với mình, Ngài chỉ chú ý đến chiếc tai bị thương của Malchus và chữa lành cho ông. Muốn chống lại cái ác theo cách của Thánh Phêrô chỉ mang đến cho cái ác một vị trí to lớn. Say sưa với cái ác là một hình thức nhận thức để thực hiện một hiệp ước với nó.
Làm thế nào Dostoyevsky có thể đặt cái ác vào đúng vị trí của nó?
Trong Dostoyevsky và trong Kinh thánh, tác giả Simonetta Salvestroni cho thấy Kinh thánh đã ẩn chứa trong quyển Anh em nhà Karamazov như thế nào. Chắc chắn đức tin của Dostoyevsky đã bị dày vò và thử thách, dù cho ai nói rằng ông không có đức tin, nhưng ông có mối quan hệ không thể phủ nhận với Chúa Kitô, Đấng không chỉ duy trì sự sống của ông mà còn thúc đẩy công việc của ông. Trong Tin Mừng Thánh Gioan, chương 9, với câu chuyện về người mù bẩm sinh, Chúa Giêsu đánh lạc hướng chúng ta khỏi nỗi ám ảnh muốn hiểu sự ác đến từ đâu. Ngài kêu gọi sự sáng tạo và lòng thương xót của Chúa Cha để vinh quang của Thiên Chúa được thể hiện.
Bà Marina Poydenot năm 2023. / Isabelle de Rouffignac báo La Croix
Và theo tôi, Anh em nhà Karamazov với ba hành trình đã thể hiện điều này. Họ sẽ nhận ra cám dỗ muốn loại bỏ cha mình, bằng cách này hay cách khác. Và chúng ta hiểu họ vì quyển sách mở đầu với phần giới thiệu một người cực kỳ đáng ghét. Và cũng nhờ Dostoyevsky, đôi khi Fyodor Pavlovich chạm vào chúng ta làm chúng ta bật cười. Chúng ta tìm thấy Dostoyevsky rất hài hước, nhưng không bao giờ có một tiếng cười nào có thể loại bỏ được một nhân vật đáng ghét như vậy khỏi nhân tính của chúng ta. Đó là điều quan trọng cần xem xét trong thời đại chúng ta, khi chúng ta liên tục nói về những chuyện như vậy, như trường hợp những kẻ ấu dâm, họ là những con quái vật, và bản thân chúng ta không bao giờ vượt lên được sự quái dị này. Thật là tự do, cách Dostoyevsky nhìn tất cả những nhân vật này trong sự phức tạp của họ, thậm chí là đáng ghét nhất!
Trong Nhật ký của một nhà văn, tác giả giải thích ông muốn cùng với Anh em nhà Karamazov viết một sử thi về sự tái sinh của những sinh vật bị hủy diệt. Đó là những gì ở trong tâm hồn của ông. Chúng ta thấy điều này trong tất cả các nhân vật của ông. Trái tim tinh thần của tiểu thuyết này là tu sĩ Zosime, bậc thầy tinh thần của Alyosha (con út trong ba anh em). Alyosha sẽ thực hiện một cuộc hành trình, trải qua sự nghi ngờ vì anh sẽ chứng kiến tu sĩ thân yêu của mình chết. Ông có tiếng là thánh nhân, thi thể ông đáng lý không hôi. Nhưng thi thể ông có mùi thối rửa làm Alyosha tuyệt vọng. Cuối cùng mùi hôi này làm anh thấy được chiều kích sâu đậm hơn của sự thật.
Chúng ta học gì ở sự vỡ mộng của Alyosha với người thầy tâm linh của ông?
Alyosha có một giấc mơ trước cơ thể thối rữa này, trong đó Zosime nói với anh: “Tôi đã sống cả đời và biết mình có tội.” Gặp một người tội phạm đã thay đổi cuộc đời, sự chính trực của người này đã làm cho Zosime phải tự mình thay đổi cuộc đời. Tất cả xuất phát từ việc chúng ta nhận ra mình là kẻ có tội: đó là ơn Chúa giúp chúng ta hiệp thông với tất cả các tội nhân khác. Sự chia rẽ biến thành sự hiệp thông! Chính việc nhận ra tội lỗi của mình có nghĩa trong thâm tâm, tôi không còn để mình bị mê hoặc bởi sự ác nữa. Sự sáng suốt về cái ác đang xuyên qua tôi là ân sủng vì cuối cùng chỉ có lòng thương xót mới có thể làm cho tôi nhìn nhận nó một cách công bằng. Trong tác phẩm này, chúng ta dám nhìn vào cái ác đang tồn tại trên thế giới. Trong linh đạo phương Đông này của Dostoyevsky, không ai khác chính là kitô giáo, chúng ta khám phá ra một mặc cảm tội lỗi lành mạnh.
Là người sống trong cộng đồng, tôi biết nếu không có sự sáng suốt này thì tôi không thể chịu nổi. Đó không phải là một tội bệnh hoạn, nhưng là một lương tâm khi tôi không thể yêu thương, ở khía cạnh này hay khía cạnh kia, trong sự thiếu kiên nhẫn của tôi… Đúng, tôi là kẻ có tội, và tôi xin Chúa Kitô: “Lạy Chúa Giêsu, xin thương xót con.” Điều này đặt tôi vào vị trí của tôi, giúp tôi sống lòng thương xót hữu ích này một cách khác, mở ra cho tôi các con đường để đi.
Ngoài sự dữ và đau khổ, chúng ta có thấy được ánh sáng trong việc này không?
Sự tổn hại gây ra đau khổ, tội ác cũng vậy. Trong Anh em nhà Karamazov, Fyodor lạc lối, người hay giễu cợt, ham vui… Fyodor ý thức mình đang bị một điều gì đó không công bằng cản trở, rằng mình đang tự lừa dối chính mình. Nhưng đồng thời ông cũng có tình cảm thực sự với con trai Alyosha của ông, ông chế giễu con một chút. Alyosha không phải quái vật, nói như vậy thì quá dễ dàng. Và đó là điều làm cho tôi khó chịu, điều đáng lo ngại, đặt câu hỏi cho chúng ta chính xác theo cách mà đôi khi chúng ta muốn xem cái ác là quan trọng. Đó là lý do vì sao đọc quyển sách này nuôi dưỡng niềm hy vọng của tôi.
Cái ác hiện diện trong quyển sách ở nhiều cấp độ: một số nhân vật tầm thường, không có ảo tưởng về bản chất con người, chúng ta cũng thấy cái ác siêu hình với sự hiện diện của ma quỷ, nhưng tất cả đều được bao bọc bởi hơi thở của sự biến đổi và tái sinh. Dmitri, anh cả trong ba anh em là người được ban phước lành. Ivan, người con trai thứ hai, một nhân vật cảm động, phủ nhận lòng tốt của Chúa. Anh mô tả Sự sáng tạo theo kiểu báo chí đưa tin hết vụ giết người này đến vụ giết người khác. Nhưng liệu thế giới có thực sự được tạo nên hoàn toàn bởi tin xấu không? Tôi nghĩ ngày nay chúng ta vẫn đang sống trong sự dối trá, đó là dấu hiệu của một trận chiến thiêng liêng rất sâu đậm, một trận chiến liên quan đến cách chúng ta quyết định nhìn cuộc sống như thế nào.
Sau khi đọc xong Anh em nhà Karamazov, bà hy vọng gì?
Cũng giống khi tôi suy niệm Tin Mừng: đột nhiên, mọi thứ trở về đúng vị trí của nó. Sức nặng của cái ác là rất lớn, nhưng trên thực tế, nó không thể so sánh được với một thứ khác đang bị đe dọa, đó là lòng tốt sâu sắc hơn nhiều của vũ trụ và của con người chúng ta. Dostoyevsky cho chúng ta thấy: con người rộng lớn đến nỗi bên trong con người có hai vực thẳm, khả năng làm bất cứ điều gì và khả năng để mình được biến thành một điều gì đó rất vĩ đại.
Niềm hy vọng trong quyển sách này thật phi thường. Đoạn cuối đã giúp tôi trong những thời điểm rất khó khăn. Đau buồn là tuyệt vọng của tôi trước khi tôi gặp Chúa năm tôi 21 tuổi. Đặc biệt là khi tôi mất mẹ, bà chết rất trẻ. Vài năm sau, Béatrice Douvre, nhà thơ rất tài năng và là người chị tâm giao qua đời vì chứng biếng ăn. Lúc đó một người bạn gởi cho tôi câu cuối cùng của quyển sách Anh em nhà Karamazov. Đoạn những đứa trẻ trở về sau đám tang của Ilioucha, cậu bé bị ngược đãi. Một đứa trẻ hỏi Alyosha: “Có thực sự đúng như tôn giáo nói rằng tất cả chúng ta sẽ sống lại từ cõi chết, và chúng ta sẽ sống lại, và chúng ta sẽ gặp lại nhau, tất cả chúng ta và Ilioucha không?” Alyosha trả lời: “Chúng ta sẽ sống lại, và chúng ta sẽ gặp lại nhau, chúng ta sẽ vui vẻ kể cho nhau nghe những gì đã xảy ra.” Câu này đã sống với tôi suốt ba mươi năm. Tôi biết đó là sự thật, đó là tất cả Kinh thánh!
Nghệ sĩ và tu sĩ thánh hiến
Sinh năm 1968, Marina Poydenot là nhà thơ, nhạc sĩ, thần học gia và học giả Kinh thánh, tu sĩ thánh hiến của Cộng đoàn Con đường Mới (Chemin-Neuf) nơi bà gia nhậpnăm 1989.
Tốt nghiệp ngành chú giải Kinh thánh tại Giáo hoàng Học viện Kinh thánh, bà dạy ở Trung tâm Sèvres – Khoa Loyola Paris.
Năm nay, cho đến ngày 12 tháng 12 năm 2024, bà dạy khóa “Nhìn cái ác với Dostoyevsky, mô hình Kinh thánh trong Anh em nhà Karamazov”.
Marta An Nguyễn dịch
